بسمه تعالی
به بهانه 10 شهریورماه روز بانکداری اسلامی وآغازهفته بانکداری اسلامی درایران وضمن تبریک این ایام به مردم شریف ایران اسلامی وکلیه مدیران ، کارکنان ومشتریان بانکها مقاله زیر را تقدیم می کنم
بانکداری اسلامی :
مقدمه :
اسلام دین معنویت است و احکام آن مبتنی بر تعالی انسان می باشد. در جامعه اسلامی، نگاه به اقتصاد نگاه مادی نیست بلکه انسان در این جامعه باید بکوشد تا با رشد ظرفیت های خدادادی اش به شکوفایی معنوی نایل شود. اقتصاد اسلامی از این منظر، کاروکوشش مقدسی است در راستای تحقق زندگی با حاکمیت ارزش های الهی بنابراین، بانکداری اسلامی به عنوان شاخه ای از شجره طیبه اقتصاداسلامی است که باید از ارتزاق آن پاکیزگی جسم و جان تضمین شود.
بانکداری اسلامی نظام مالی ای است که مبنا و شالوده اش را احکام معاملاتی و اقتصادی اسلام تشکیل میدهد، فعالیت هایش مطابق باقوانین وشریعت اسلامی باشد و وﺟﻮه ﺳﭙﺮده ﮔﺬاران ﻃﺒﻖ ﻣﻮازﯾﻦ ﺷﺮﻋﻰ وﺣﻘﻮﻗﻰ ودر ﻗﺎﻟﺐ ﻋﻘﻮد ﻣﻌﯿﻦ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ ﮔﺬارى ﺷﻮﻧﺪ. در این رویکرد مالی، خدمات بایدآن گونه باشد که همه فعالیت ها به تقویت زیرساخت های اقتصادی تولیدی ختم شده و قسط، عدالت، انصاف و توسعه متوازن فردی و اجتماعی تبدیل شوند.
این ﺑﺎﻧﮑﺪارى ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﺮ سرمایه گذاری در ﺑﺨﺶ ﻫﺎیی از اﻗﺘﺼﺎد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﻰ ﮐﻨﺪ که نیازهای بدیهی ومشروع انسانی را تأمین می کنند و او را از تجمل گرایی، اسراف، و زیاده خواهی برحذرمی دارد.
یکی دیگر از ﻣﺒﻨﺎهاى کلیدی این ﺑﺎﻧﮑﺪارى، پرهیز از پیامدهای ویرانگر رباخواری به عنوان محاربه با خداست که چرخ تولید را ازکارمی اندازد و ریسک پذیری کارآفرینان را کاهش می دهد و فعالیت های اقتصادی را به سوی واردات کالاها و خدمات غیرضروری و تجملی و سودهای مبتنی بر رانت سوق می دهد. و واسطه گری غیرمنصفانه را به عنوان آفت تولید، هدایت می کند.
ربا:
انسان موجودی است اجتماعی ودرجهت تامین نیازهای زندگی خود بناچار بایستی باهمنوعان خود همکاری ومراودت داشته باشد این همکاری ومراودت اززمانی که انسان تصمیم گرفت درروستاها وشهرها بصورت اجتماعی زنگی کند شروع شد وبا ظهور اسلام برنامه های نامشروع .خلاف سازگاری با فطرت ومصالح نظام های اجتماعی مانند ربا را مردود اعلام کرد وروابط مشروع وهماهنگ وهمسوبا مصالح انسانی واجتماعی بشر مانند بیع ، اجاره ، مضاربه و…. را مورد تایید قرارداد که باظهور اسلام وگسترش آن درجهان درروابط اقتصادی هم تحول اساسی رخ داد بطوریکه برنامه های اقتصادی اسلام بخش وسیعی ازاحکام فردی واجتماعی رادرجهان اسلام به خود اختصاص داده است
ربا که همان معامله مثل به مثل همراه با زیادی است عملی است حرام وازگناهان کبیره می باشد ازآنجا که ربا بنیاد اقتصادی جامعه ونظام اجتماعی رابه تباهی می کشاند وانسانیت را به نابودی تهدید می کند درقرآن کریم ودرروایات گوناگون بشدت با آن مخالفت شده ئآ ربا را از هرگناهی بزرگتر دانسته وبرآن وعده عذاب الهی داده شده است
ربا درقرآن واحادیث:
درقرآن کریم می فرماید : ای کسانیکه ایمان آورده اید ربا راچندبرابر نخورید تقوا پیشه کنید تا رستگارشوید وازآتشی که برای کافران آماده شده است بپرهیزید “سوره آل عمران آیه 130 ، 131”
رسول اکرم (ص) می فرماید : همانا خداوند ربا خوار ، نماینده ، نوسینده قرارداد و2 شاهد آن را لعن خواهد کرد “وسائل الشیعه جلد 12 صفحه 430”
امام صادق (ع) می فرمایند : زشتی ربا هفتاد جزء است کمترینش چنان است که مردی با مادرش دربیت الحرام زنا نماید “بحارالانوارجلد 103 صفحه 117”
یکی ارمهنمترن احکام که بایستی هم بانکداران وهم کاسب های جامعه اسلامی با آن آشنا شوند ومطالعه کنند احکام مربوط به معاملات است .که درمیان معاملات اولین ومهمترین قرارداد متداول درروابط اقتصادی بیع (خرید وفروش ) است که نقش بسیارمهمی درروابط اجتماعی دارد لذا یادگیری احکام خرید وفروش پیش شرط داد وستد صحیح است
مردی خدمت حضرت علی (ع) رسید .گفت : درپی کسب وکارم ،فرمود: آیا ازاحکام دینی خود اطلاع داری ؟ گفت: پس ازیافتن کارچنین خواهم کرد
حضرت فرمود: وای به حالت نخست احکام (خرید وفروش ) رایادبگیر سپس به تجارت بپرداز زیراکسی که خرید وفروش کند .ازحلال وحرام آن نپرسد در ربا خواری فرو رفته است سپس گرفتارمی شود.
حضرت امام خمینی (ره) می فرماید : برهرکس که خودش به تجارت وسایر انواع کسب اشتغال دارد واچب است احکام ومسائل مربوط به آن رایادبگیرد تا صحیح آن از فاسدش بشناسد واز ربا سالم بماند ومقدارلازم آن است که حکم تجارت ومعامله ای که انجام میدهد درهمان موقع انجام دادن هرچند ازروی تقلید بداند
شهید بهشتی درکتاب اقتصاد اسلامی خود می نویسد : نوع دیگری ازاعتبار هم هست که واقعا راه اندازی کاراست یک نفر می تواند کاسب کار شود یعنی کار توزیع را انجام بدهد ولی سرمایه ندارد یک موسسه ای بایدباشد که به این شخص مقداری سرمایه برای مدت یک یا دو سال بدهد، ما دراینجا جز قرض الحسنه چیزدیگری را نمی توانیم تجویز کنیم پس درجامعه اسلامی واجب است صندوق های قرض الحسنه یا مستقیما توسط مردم ویا بوسیله حکومتی که نماینده واقعی مردم باشد به وجودآید واین کمبود را بدون ربا تامین کند
با توجه به اینکه قانون بانکداری بدون ربا درمجلس شورای اسلامی تصویب شده وبه تایید شورای نگهبان هم رسیده لذا نمی شود گفت عملیات بانکی درایران ربا محسوب می شود واگر قرارداد های سپرده گذاری ، وامها و تسهیلات بانکها را مطالعه کرده باشید تماما براساس این قانون تهیه شده که دربانکها مورد استفاده قرارمی گیرد حال اگر یک شعبه یا یک بانک وحتی برخی موسسات مالی واعتباری دربرخی ازعملکردهای بانکی خود مرتکب خلاف شود این را نمی شود پای نظام بانکداری گذاشت .
دریافت وام و بدهکارشدن:
بدهکارشدن خوب نیست ونباید شخص مومن اگر نیازمند شد فورا به سراغ قرض ووام برود باید تا آنجا که امکان دارد با کارکردن وقناعت خودر ابدهکارنکند زیرا بدهکاری برای مومن ومسلمان ذلت وخواری می آورد وموجب هم وغم وپیری زودرس می گردد.
قرض الحسنه :
درفقه واقتصاد فعلی نظام قرض الحسنه به طورجدی گرفته نشده وشاید به فراموشی سپرده شده است با توجه به گستردگی جامعه ولزوم نظام اقتصادی برای اداره جامعه اسلامی نیاز است که به مسائل ونظام مربوط به قرض الحسنه واقتصاد اسلامی ونظام بانکداری اسلامی پرداخته شود وبایستی این حرکت با دلسوزی وخلوص نیت وباهدف همکاری وتعاون به افراد نیازمند وتولید ملی باشد.
نظام بانکداری اسلامی :
باوجود همه این مزیت ها، پس از انقلاب اسلامی، دستیابی به بانکداری اسلامی به یک آرمان تبدیل شده، و براثرچالش های بسیار در عرصه های گوناگون، به طورکامل محقق نشد. اکنون برهیچ کس پوشیده نیست که تحقق کامل این بانکداری جز از طریق برنامه های جامع و نهادینه سازی های حقوقی، فقهی و اجرایی و همکاری و همدلی گسترده همه فعالان و موسسات مالی میسرنیست. اما از آن جاکه انقلاب اسلامی ما را به تأسیس بنای رفیع جامعه اسلامی باهمه خصیصه های الهی اش فراخوانده است ضعف در تعقیب کامل این هدف مقدس بیش از این جایز نیست وباید تمامی مسئولین به سمت بانکداری اسلامی واقعی سوق داده شود و موجبات شکوفایی و بالندگی اقتصادی در چارچوب اقتصاد مقاومتی و تحقق حماسه اقتصادی فراهم آورد،
اگر درنظام بانکداری وقرض الحسنه اشکالی دیده می شود به خاطراین است که دربعضی دیگر ازپیکرهای نظام اقتصادی مشکلاتی وجود دارد است
درحال حاضر درکشورما بانکداری اسلامی نداریم بلکه درشهریورماه سال 1363 قانون عملیات بانکداری بدون ربا درمجلس شورای اسلامی تصویب شد وپس ازتایید شورای نگهبان ازابتدای سال 1364 دربانک های کشور عملیاتی شد . واین قانون نواقصی دارد وتاکنون هم آنطورکه باید وشاید دربانک ها وموسسات مالی واعتباری عملیاتی نشده است وفقط توانستیم ربا را ازسیستم نظام بانکی حذف کنیم وتا رسیدن به نظام بانکداری اسلامی فاصله زیادی داریم
نظام بانکداری اسلامی وبانکداری سرمایه داری :
قرآن نظام قرض الحسنه را برپایه ثواب اخروی وعطوفت انسانی مطرح کرده است وهدف ازآن را توازن و تعادل اجتماعی می داند ولی درنظامهای اقتصادی سرمایه داری چون بانکها براساس بهره وسود ومنفعت پایه گذاری شده به قرض الحسنه کمتر پرداخته شده یا نشده است .می توان گفت وجه تمایز ومشخصه بین نظامهای اقتصاد اسلامی وغیر اسلامی هم درهمین موضوع است
دراقتصاد سرمایه داری ازموضوعات وعواملی بحث می شود که دارای انگیزه ومکانیسم اقتصادی باشد . اقتصاد دانان نظام سرمایه داری ازموضوعاتی که کاربرد اقتصادی ندارندوافزایش تولید نمی آورند مانند قرض الحسنه بحث نمی کنند بیشتر به مسائل وعوامل رفاه وتولید فکر می کنند وآنها را مورد بحث وبررسی قرارمی دهند .
درنظامهای اقتصادی سرمایه داری سپرده ها دربانک دارای یک معنی ومفهوم است وآن منفعت وسود بیشتر است یعنی کسی که پول خود رادر بانک سپرده میدهد قصد ش بهره آن است که بانک ازپیش مقدار آنرا نیز مشخص کرده است .
.درصورتیکه سپرده گذاری درنظام بانکداری اسلامی درقالب سپرده سرمایه گذاری می باشد وسود پرداختی به این نوع سپرده ها بصورت علی الحساب می باشد وبانکها موظف هستند درپایان سال مالی درآمد وهزینه های خودشان رامحاسبه واگر سود بیشتری راکسب کرده باشند به نسبت مبلغ ودرصد سود به سپرده گذاران پرداخت نمایند واگر هم کسری داشته باشند بایستی توسط سپرده گذاران تامین شود که معمولا دراینگونه موارد بانکها این مبلغ را هبه می کنند وازمشتریان وسپرده گذاران خود دریسافت نمی کنند
بانک های اسلامی درسایر نقاط جهان :
درتاریخ بانکداری نظام سرمایه داری بین سالهای 1778 تا 1865 نوعی ازصندوقهای خیریه درکشورهای انگلستان ، آمریکا ، فرانسه وایتالیا دایربوده وهمچنین دردهه های اخیر (بین سالهای 1975 تا 1983 ) بانکهای اسلامی دردوبی ، سودان ، مالری ، قطر وبنگلادش روی کارآمدند ودرحال حاضر درانگلستان بانک بین المللی برکت ودربحرین .جده وپاکستان بانک توسعه اسلامی تاسیس ومشغول به فعالیت بانکداری هستند که هیچکدام ازآنها با نظام قرض الحسنه که درایران قانون آن به تصویب رسیده ارتباطی نداشته وشرایط وویژگی های بانکداری اسلامی ونظام قرض الحسنه راندارند.
ضمن اینکه مورد دیگری راهم که باید درنظرگرفت این است که درکشورهای غربی واروپایی وحتی برخی کشورهای عربی اگر شخصی دربانک سپرده گذاری نماید بابت نگهداری آن سپرده به بانک سود وبهره پرداخت می کند دراینصورت هزینه های بانکداری پایین آمده وتسهیلات هم با سود وبهره کمتری پرداخت می شود.
دربانکداری ایران متاسفانه هزینه های عملیاتی یا همان هزینه تمام شده پول بسیار بالاست ، به نوعی بهره وری پایین است ومدیران وکارکنان بانکها هم برای اینکه بتوانند این هزینه ها راپوشش دهند وبهره وری شعبه وبانک رابالا ببرند مجبورند بابت تسهیلات نرخ بیشتری را درنظربگیرند وبصورت کلی هزینه های بالای شعب بانکها ، املاک ومستغلات آنها وهمچنین وامهای ارزان قیمت کارکنان بانک ها را مشتریان آن بانک پرداخت می کنند. بطوریکه هزینه عملیاتی بانکها درکشورهای پیشرفته 2 الی 3 درصد می باشد ولی دربانکهای ما بین 6 الی 7 درصد است .
ارزش پول :
یکی ازمسائلی که درپرداخت وام وتشهیلات مطرح است موضوع تورم پولی است با توجه به اینکه پول ارزش اشیا رامعلوم می کند وهرمتاع یا کالایی با پول مقایسه می شودومعادله می گردد باید دید معادله ومقایسه خود پول باچیست ؟ بدیهی است پول نیز درارزشییابی با کار وکالا مقایسه می شود مثلا می گویند پول فلان کشورارزش دارد یا ندارد پس می توان برای پول هم قیمت ثابتی بطورنسبی تعیین کرد مثلا وقتی کالایی مانئد گندم وطلا و… قرض میدهیم می گوییم به همان میزان طلا یا گندم یا پول درزمان مقرر تحویل بگیریم
یا اینکه بانک مرکزی هرکشوری روز به روز یا ماه به ماه نرخ تورم پولی آن کشور ومنطقه رااعلام کند وقرض گیرنده یا وام گیرنده براساس توافق براعلام نرخ تورم بانک مرکزی قرض یا .وام خود رامسترد گرداند
البته ویژگی یک اقتصاد سالم این است که ارزش پول را که معادله عام نام دارد ثابت نگه دارد.
چالش های پیش روی بانکها:
جهانی شدن بانکها وموسسات پولی واعتباری باعث رقابت شدید دربازارهدف بانکداران شده است که ساده ترین راه جذب مشتریان بیشتر ومنابع ارزان قیمت تنوع خدمات به مشتریان وکاهش نرخ انها می باشد بنابراین چالش بانکها پیداکردن راهی برای اخذ نرخ ها وسودها درمواجهه با این روندهاست .
راه کارها وپیشنهادها:
1 – برای تشویق وترغیب مردم ومسئولان وهمچنین فعالان اقتصادی برای حرکت به سمت یانکداری اسلامی دردرجه اول تبیین وآموزش اصول فقهی معاملات وسپرده گذاری دربانکها ودریافت وام وتسهیلات بسیارموثز خواهد بود باید اصول وقوانین مربوط به فقه واسلام ونظام بانکداری اسلامی دردانشگاه ها وحوزه های علمیه پرداخته وتدریس شود.
2 – دربین مردم هرگونه دریافت وجهی ازبانک برای تولید ، ازدواج ، مسکن ، خریدوفروش و…. بعنوان وام محسوب می گردد ودرلفظ عامیانه ازعنوان وام استفاده می شود درصورتیکه این عناوین درنظام بانکداری متفاوت است مثلا به قرض الحسنه وام وبه سایر عقود اسلامی تسهیلات گفته می شود. واحیانا درسوالاتی که ازمراکز پاسخگویی به سوالات شرعی انجام میدهند تسهیلاتی که با نرخ بالایی دریافت نموده اند را با لفظ وام بکار می برند وجواب های متفاوتی دریافت می نمایند چونکه درنظام بانکی کشور برای وام قرض الحسنه کارمزد تعلق می گیرد وبرای تسهیلات درقالب عقود مشارکتی ، فروش اقساطی ، جعاله ، مضاربه و… سود متناسب با آن تسهیلات تعلق می گیرد.
3 – نظارت بانک مرکزی بر بانکها وموسسات مالی واعتباری وصندوق های قرض الحسنه باید بیشتر باشد ودرحال حاضر یکی ازتهدیدهایی که برای نظام بانکی کشور می باشد وجود موسسات مالی واعتباری غیر مجاز درکشور ورشد وفعالیت های قارچ گونه آنها درسطح کشور است که اتفاقا به مصوبات ومقررات وضوابط بانک مرکزی هم پای بند نیستند.(البته دراین خصوص ازسال 1390 به بعد کنترل ونظارت بیشتری می شود وازرشد وتاسیس اینگونه موسسات جلوگیری شده است) ولی وجود این همه بانک وموسسه وصندوق برای جامعه ما مضر می باشد ودرمیان بانکها یک نوع رقابت ستیزی به جای رقابت پذیری اتفاق افتاده وهربانک وموسسه ای برای جذب مشتریان سایر بانکها وموسسات طرح هایی را ارائه میدهند که پایداری وماندگاری کمتری دارند وبه همین خاطر کنترل ونظارت کمتری هم براجرای صحیح اینگونه طرح ها می شود.
4 – با تصویب یک سود سپرده یا نرخ سود تسهیلات درشورای پول واعتبار بلافاصله فردای آن روز شاهد یک طرح جدید توسط بانکها هستیم که به نوعی با پول مشتریان بازی می کنند تا به سود مورد انتظار آن بانک برسند لذا تعهد مدیران ومسئولان بانکها براجرای صحیح طرح ها ومصوبات بانک مرکزی وشورای پول واعتبار وهمچنین همکاری با نظام بانکی به همراه کلیه بانکها وموسسات ضروری ولازم است .
5 – استفاده یا مصرف صحیح مصارف بانکی یکی دیگر ازراهکارهای مبارزه با ربا ومشکلات اقتصادی و پیشگیری ازمعوقات اقساط تسهیلات می باشد ودراین خصوص هم متقاضی وهم بانکها درپرداخت بی رویه یا بدون کارشناسی ویا کارشناسی مورد دار دخیل هستند وباید نظارت بیشتری صورت بگیرد.
6 – پرداخت به موقع اقساط وام یا تسهیلات دریافتی ازبانکها که بنا به فرموده قرآن کریم وروایات واحادیث متعددازپیامبر اکرم (ص”) وائمه معصومین (ع) وجود دارد که مومن ومردمسلمان باید به وعده خود عمل کند وپای بند وعده ها وقراردادهای خود باشد که این موضوع باعث می شود ضمن چرخش وجوه نقد درسیستم بانکی بانکها خلق پول کرده وبه تعداد وافراد وکارگاه های بیشتری وام وتسهیلات وخدمات بانکی ارائه نمایند همچنین دراخذ وثایق وضامن تجدید نظر کرده وسخت نگیرند
7 – موضوع اصلی مخالفت مراجع عظام درخصوص جریمه دیرکرد اقساط معوق می باشد که همچنان مورد اختلاف صاحب نظران می باشد ومتخصصین وکارشناسان بانکی تایید ومراجع رد می کنند.که بایستی این موضوع با همکاری وهمفکری کارشناسان ومتخصصان درهردوحوزه به تفاهم ونقطه نظرات مشترکی برسند.
پیشنهاد براجرای بانکداری اسلامی درکشور :
وجود وپیاده کردن نظام بانکداری اسلامی درکشور باید اول خواست وهمت خود مسئولین باشد .دوم کارشناسان ومتخصصان بانکی ومالی واقتصادی نواقض ومشکلات قانون بانکداری بدون ربا را بررسی وتهیه وارائه نمایند که البته دردوره های قبل برخی ازاین نواقص مشخص وجمع آوری شده است .سوم شبکه بانکی کشور آمادگی لازم برای اجرای بی کم وکاست این قانون را با آموزش کارکنان ، جذب نخبگان ومتخصصان مربوطه ، پایین آوردن هزینه ها ، مدیریت برپرداختها وارائه تسهیلات ، توزیع عادلانه منابع بانکی خود، مصرف درست وهدایت شده منابع و…. داشته باشند . چهارم نظارت دقیق وبی اغماض بانک مرکزی برکلیه بانکهای دولتی ، خصوصی ، موسسات مالی واعتباری وصندوق های قرض الحسنه زمینه رابرای اجرای کامل نظام بانکداری اسلامی مهیا وآماده نماید
حسنعلی نوروزی 10 شهریور ماه 1395 روزبانکداری اسلامی